دنیای امروز ، نوجوانان بیشتری نسبت به سایر زمان ها دارد .تاثیردوره جوانی بر بقیه سالهای زندگی حیاتی است. نوجوانی زمان گذر از کودکی به بزرگسالی و آمادگی برای بزرگسالی است.
نوجوانی زمان اکتساب باروری، اکتساب خصوصیات عاطفی هیجانی بزرگسالی، زمان کسب هویت فردی و اجتماعی … می باشد.
به گفته دانشمندان و محققان بلوغ فیزیکی، روانی وعاطفی در نوجوانی متحول شده و ادامه می یابد. بسیاری از مشکلات جسمانی، روانی، اجتماعی ورفتارهای ناسالم ریشه در زمان نوجوانی دارند که با کسب دانش در حیطه میتوان به مشکلات نوجوانان پاسخی اثرگذار داد.
جوانان آینده سازان جامعه هستندو والدین آگاه میتوانند با توانمندی رفتارهای هنجار و ناهنجاررا به موقع تشخیص و در پی چاره جویی به تیم درمان مراجعه نمایند.
ارتقاء دانش والدین در حیطه بلوغ جنسی , جسمی روانی و اجتماعی نوجوانان
ابعاد رشد نوجوان
رشد شناختی و روانی
رشد جسمی و جنسی
رشد اجتماعی
رشد روانی نوجوان :
هویت یابی
که توسط اریک ارکسون پیشنهاد شد,هویت شامل موعلفه های زیادی میباشد که ویژگی های جنسی , اجتماعی ,فیزیکی ,روانشناختی ,اخلاقی ,آرمانی ,شغلی فرد را شامل میشود.
هویت تنها به من اطلاق نمیشود ما ی درون گروهی را نیز شامل میشود.در مراحل اولیه نوجوانی مولفه های جنسی و فیزیکی تثبیت میشود و هویت اجتماعی در جمع دوستان شکل میگیرد و در مرحله آخرانتخاب شغل و همسر و اخلاقیات تدریجا رشدمی یابد.
پس از رسیدن نوجوان به مرحله صوری شناختی کاوشهای سیاسی و اجتماعی بالغ ترمیشود.
نوجوان با آزمودن نقش های مختلف سعی در پیداکردن هویت اصلی خویش میباشد, در مراحل اول نوجوانی طبیعی است و اصطلاحا تعلیق روانی اجتماعی نام دارد.
اگر فرد در این مرحله از رشد یعنی درمرحله تعلیق تثبیت شود, نوجوان با شکست در تثبیت هویت مواجه می شود, که موجب بیدارشدن اختلالات روانشناختی در فرد میشود.
این افراد برای تسکین اضطراب درونی خود بهطرف مواد و الکل کشیده میشودو تبدیل به بزه کاران میشوند .که در تحقیقات بعمل آمده از بزه کاران نشان داد که اکثریت فقدان هویت و عدم انسجام هویت را دارند.
رشد جسمانی و فیزیکی
درطی بلوغ جسمی صفات ثانویه جنسی ظاهر و توانایی تولید مثل جنسی بوجود می آید. تغییرات فیزیکی همراه با رشد و نمو بلوغی، در نتیجه تکامل رشد هیپوتالاموس، تحریک اعضای جنسی و ترشح هرمونهای جنسی می باشند.
بلوغ جسمی و جنسی دردختران
جوانه زدن پستان درآرئولا(تلارک) و رشد موهای صاف و ظریف بلوغ برروی مونس پوییس (پوبارک یا آدرناک)تغییرات اولیه ی بلوغ هستند که در حدود 11 سالگی (از 8 تا 13 سالگی) اتفاق میافتند.
جهش رشدی: بعد از تلارک وقبل ازمنارک میباشد در حین رشد پستان .قاعدگی یا منارک مرحله دیررس بلوغ به شمار می رودکه میانگین سنی وقوع قاعدگی 13 سال است.قد دختران پس از قاعدگی فقط 2 تا 5 سانتی متر رشد می کند.
بلوغ جسمی و جنسی درپسران
با رشد وبزرگ شدن بیضه ها (>CM5/2 ) رخ می دهد ، در مرحله بعدی ظهور موهای عانه درقاعده آلت (آدرناک) ،و زیر بغل . در پسران رویداد دیرس بلوغ رشد جهشی میباشد ، این جهش ممکن است از 5/10 سالگی تا 16 سالگیرخ دهد.
کلفت شدن صدا، رشد موهای صورت ، وظاهر شدن آکنه نشان دهنده ی مراحل اولیهی بلوغ هستند . بلوغ زودرس در پسران سبب افزایش مزایای فیزیکی و اجتماعی انها میشود ولی انتظارات والدین را از نوجوان زیاد میکند .
وبارشد عضلانی مطلوب نسبت به هم سالانی که دیر تر بالغ میشوند دارند .ولی بلوغ دیررسدر پسران احتمال کوتاه قدی و ظاهر شدن دیرهنگام موهای صورت باعث ایجاد حس تحقیر درفرد شده باعث کناره گیری اجتماعی فرد میشود.
طبق تحقیقات دخترانی که تکامل جسمی یا بلوغ زودتری را تجربه میکنند اغلب بعلت رشد قدی زیادی که دردوران ابتدایی دارند حالت روانی نامساعدی دارند ولی در دوران دبیرستان موقعیت اجتماعی بهتری نسبت به همسالان دارندو توجه پسران را جلب میکنند.
بلوغ دیرس دردختران باعث مشکلاتی در دوران دبیرستان میشوند و دیرتر با غیر هم جنس ارتباط برقرار میکنند.
عامل اصلی تعیین کننده زمان شروع بلوغ
ژنتیک, وضعیت تغذیه ،سلامت جسمی ، موقعیت جغرافیایی، مواجهه با نور، و وضعیت روانی ، هم بر روی سن شروعو هم بر پیشرفت رشد و نمو بلوغی موثرند.
به طور معمول، سن منارک در کودکان دچار چاقی متوسط (تا 30% بالای وزن طبیعی برای سن) پائین تر ازحد متوسط می باشد، در حالی که تاخیر در منارک در کودکان دچار سوءتغذیه شدید، دیده می شود.
در کودکانی که درنواحی شهری نزدیک به خط استوا، و در ارتفاعات پائین زندگی می کنند، نسبت بهکودکانی که در نواحی روستایی ، دور از خط استوا، در ارتفاعات بلند تر زندگی میکنند، بلوغ زودتر شروع می شود. دختران نابینا ، به طور واضحی زودتر از دختران بینابه منارک می رسند.
رشد اجتماعی نوجوان
نوجوان در خانواده
بر طبق تحقیقات نوجوانان خواستار والدینی هستند که با آنها مثل یک فرد بزرگسال رفتارکنند, آنها راتایید کنند,شاد وشوخ طبع باشد, اورا راهنمایی کند به اوعشق بورزد, توجه کنند,ارتباط صمیمانه با آنها برقرار کند, والدینی میخواهد که به اوافتخار کند,آنها راهمانگونه که هستند بپذیرد, و محیط آرام را برای آنها محیا کند.
وظایف والدین درمقابل نوجوان : برآورده ساختن نیازهای اساسی فرزند,محافظت ,راهنمایی ,حمایت که موارد قید شده وابسته به ویژگی فردی والدین ,ویژگی نوجوان ,کیفیت روابط زناشویی والدین میباشد.
علل عدم تفاهم والد وفرزند نوجوان:
این عدم تفاهم یاناهماهنگی بعلت میزان برآورد اشتباه از حدود مشروع قدرت نوجوان و والدین است , که شامل موارد زیر میباشد:
رفتار اجتماعی :
انتخاب لباس, مدل موی, رعایت قوانین , معاشرت با غیر هم جنس......
مسئولیت پذیری : مراقبت از اموال خانواده , کسب درآمد, انجام امور خانه
امور تحصیلی :
نحوه حضور در کلاسها, انجام تکالیف , ارتباط با معلمین
امور اخلاقی :
رفتن به مسجد و کلیسا , انجام فرایز دینی ,رعایت ادب , استفاده از مشروبات الکلی , روابط جنسی.
روابط با اعضای خانواده :
احترام به والدین , پدر بزرگ , نحوه برخورد با خواهر برادرهای بزرگتر و کوچکتر.
عوامل تاثیر گذار بر میزان تعارض و نا هماهنگی والدین با نوجوانان
1- روش اتخاذ شده تربیتی توسط والدین (سهل گیر, سلطه جو,دموکراتیک یا منطقی قانون مدار)
2- وضعیت اقتصادی خانواده
3- فضای خانواده( گرم ,حمایت کننده, تخاصم آمیز,مبتنی بر زور)
4- طبق تحقیقات پسران تعارض حل نشده را بیشتراز دختران گزارش کردند.
روابط اجتماعی خارج از خانه نوجوان
دوستی ها:در این دوران دوستی یکی از عوامل اجتماعی سازی نوجوان است, در این مرحله ازرشد داشتن دوست1- برای کسب و تایید هویت فردی,2- استقلال از والدین میباشد .
در مرحله نوجوانی روابط بیشتر با دوستان است تا با والدین و آنها مهارتهای اجتماعی را بیشتر از جمع دوستان می آموزند, ایجاد روابط دوستانه نقش محوری در خود آگاهی و خود شناسی نوجوان دارد.
دوستی غیر همجنس: بر طبق نظر دانشمندان غربی دوستی همدر موارد هم جنس و هم غیر هم جنس برای رشد اجتماعی نوجوانان حائز اهمیت است.
مشارکت در گروه :حساس بودن نوجوانان به واکنش ها و نحوه تفکر دیگران نسبت به خود باعث شده که پذیرفته شدن در گروههای اجتماعی به یکی ازانگیزه های قدرتمند در آنها تبدیل شود.
پذیرش اجتماعی و کسب اعتبار در گروه :مهمترین عوامل کسب اعتبار شامل توانایی محاوره ,توانایی هم دلی , حفظ متانت میباشد.
بر طبق تحقیقات الگوهای کسب اعتبار در میان دختران وپسران نوجوان متفاوت است :
پسرها: نمرات درسی وهوش ,دسترسی به خودرو , ورزش , ظاهر فیزیکی ,جمع پذیری
دخترها :جذابیت فیزیکی , جمع پذیری, نمرات درسی وهوش, لباس , سردستگی
ولی طبق تحقیقات ریویس در سال 1995 الگوهای دختران کمی تغییر رخ داده که شامل پذیرش دختران در فعالیتهای سنتی پسران و ورزش میباشد.
هاویک هرست 8 آیتم رادر سلامت رشد روانی اجتماعی برای نوجوانان که باید توجه ویژه داشت را بیان کرد:
1-کمک به پذیرش بدن فرد توسط خود فرد و استفاده موثر ازآن
2- آموزش نحوه برقراری ارتباط , روابط جدید و ایمن باافراد هم جنس و غیر هم جنس
3-کمک به کسب نقش اجتماعی – جنسی زنانه یا مردانه
4- کمک به کسب استقلال هیجانی عاطفی از پدر و مادر سایربزرگترها
5-کسب آمادگی برای اشتغال
6- کسب آمادگی برای ازدواج و زندگی مشترک با غیر هم جنس
7- کسب آمادگی برای پذیرش مسئولیت
8- راهنمایی در جهت دستیابی به مجموعهای از ارزشها و اخلاقیات
رفتار جنسی درنوجوانان
برطبق تحقیقات رسکووکندی و پوپ در برقراری ارتباط پسران بیشتر به دنبال ارتباط جنسی هستند که باعث ناهماهنگی و تعارض میشود.در این میان دختران در ارتباط جنسی بیشتر بدنبال کسب صمیمیت هستند, که شامل احترام , وفاداری, اعتماد دوجانبه ,مشارکت , صداقت ,عشق و تعهد است.
با افزایش سن قرار ملاقاتهارا برای انتخاب جفت انجام میشود ودر صورتی به روابط ادامه میدهند که از نظر شخصیت به همدیگر شباهت داشته باشند.
علایق جنسی
نوجوان ابتدا به تغییرات بدن خود حساس میشود , بدن خود را در آیینه میبیند ,جزییات را بررسی میکند.بعد از این مرحله توجهش به بدن جنس مخالف جلب میشود.
اغلب بدن خود را لمس میکنند,با اندام تناسلی خویش بازی میکنندو تصادفی به اوج لذت جنسی میرسند. والدین احتمال دارد کتابهای جنسی در تخت نوجوان پیداکنند نباید وحشت زده شونداین کارها وسیله ایبرای شناخت جنسیت است .
استمناء
عملی که نوجوان با خودانگیزی به برانگیختگی جنسی میرسد.بر طبق تحقیقات پسرها بیشتر از دخترها دست به استمنا و تجسم شهوانی میزنند,استمنا امروزه بخشی از هنجارهای دوران رشد نوجوان حساب میشود فرد را از فشارجنسی رها میکند.
استمناء فرد را در رشد ,شناخت و هویت جنسی یاری میکند ولی اگر شخصبه دنبال استمنا دچار اعذاب وجدان , ترس و اضطراب وجدان شود ویا این رفتار به صورت مرضی تکرار شود و به عادت جنسی تبدیل شودزیان بار میباشد.
مقاربت جنسی در نوجوانان
مطالعات نشان داده که مقاربت در میان نوجوانان رو به افزایش است.یکی از عوامل شروع زودرس فعالیتهای جنسی از طرف نوجوانان اجتماعی کردن و عادی سازی ارتباط جنسی توسط نوجوانان مسن تر است .در جوامع غربی داشتن روابط جنسی را هنجار نداشتن آن ناهنجارمیباشد.
دیده شد که دخترانی که حمایت لازم خانوادگی و همچنین در خانواده سهل گیر زندگی میکنند بیشتر روابط جنسی دارند یک مطالعه که با حجم نمونه1330دانش آموز دبیرستانی توسط کوستا انجام شد نشان دادکه افرادی که ارتباط جنسی داشتند نسبت به آنهایی که باکره بودند مستقل تر بودهولی کمتر انتظار موفقیت تحصیلی داشتندواین گروه بیشتر از اینکه تحت تاثیر والدین باشند تحت تاثیر همسالان بودند .
زیمرمان و همکاران در ایالت فلوریدا, 2472 نوجوان را تحت بررسی قرار دادند تحت عنوان بررسی قدرت نه گفتن به رابطه جنسی ناخواسته . که 50 درصدقطعا پاسخ منفی میدادند , 17 درصد احتمالا پاسخ منفی میدادندو بقیه بر توانایی خود مطمئن نبودند.اکثریت براین عقیده بودند که مردان واقعی طالب رابطه جنسی وزنان خوب همیشه مقاومت کرده ونه میگویند .
بارداری در نوجوانان
برطبق آمار مرکز آمارایالات متحده در سال 1998چهل ودو درصد ازدختران نوجوان که رابطه جنسی داشتند هیچگونه روش جلوگیری از بارداری را استفاده نکرده اند.
افزایش روابط جنسی غیر ایمندرصد فرزندان نامشروع را بالا برده که در معرض سقط جنایی و عفونی ,زایمان زود رس , زایمان با جنین مرده, وسالم هستند.
کراکت و همکاران بیان کردند:مادرانی که فرزندان نامشروع را نگه میدارند در چرخه خود ویرانگری شامل وابستگی به دیگران برای جلب حمایت , ناکامی در ادامه تحصیل , عدم دستیابی به خانواده باثبات راتجربه میکنند.
بر طبق تحقیقات خانم دکتر شاه حسینی و همکاران که در سال 89 در شهر ساری با عنوان تبیین ساختار بهداشت باروری دختران نوجوان انجام شد تاکید نمودند.
با بکارگیری مدیرانی با مهارت فنی درسطح بالا و آشنا به نیاز های سلامت نوجوانان وآگاهی از نگرانی های موجود در این عرصه مخصوصا چالشهای سلامت باروری دختران نوجوان نهادهای درگیر درارتقای سلامت بتوانند برنامه های بهداشتی اولیه کنونی را بازنگری نموده و باروشهای نو باعث جلب این گروه جهت دریافت هر چه بیشترخدمات بهداشتی گردند.
بیماریهای مقاربتی در نوجوانان: نوجوانانی که فعالیت جنسی غیر ایمن دارند در معرض بیماریهای منتقله جنسی هستند.کلامیدیاشایعترین,گنوره,تب خال تناسلی ,سفلیس , ایدز . هپاتیت گروه پر خطر در ابتلابه بیماری ایدز در دختران دگرجنس خواه ها,و در پسرها همجنس خواهان هستند.
ازدواج در نوجوانان
اگر آمار طلاق را درنظر بگیریم ازدواج نوجوانان نتیجه خوبی در بر نداشته است.
مهمترین عوامل درازدواج نوجوانان :
1- داشتن دیدگاهی رمانتیک از ازدواج
2- بارداری نامشروع و تحریک جنسی
3- فشار اجتماعی و اقتصادی
4- آغاز معاشرت زود هنگام
5- گریز از مشکلات
رشد اخلاقی نوجوانان
بخش مهمی از رشدنوجوان مربوط به توانایی قضاوت و تصمیمات اخلاقی است.
نظریه لارنس کوهلبرگ( 1963)
جنس مذکر
سطح اول رشد اخلاقی :مرحله پیش اخلاقی که مبتنی بر تنبیه و پاداش و اطاعت میباشد (اجتناب از مورد تنبیه قرار گرفتن از طرف دیگران و لذت جویی برای گرفتن پاداش).
سطح دو:در این مرحله رشد اخلاقی مبتنی بر میل به هم نوایی با قرارداد های جامعه است (انسان خوب و بااخلاق بودن در مقابل مورد تایید دیگران قرار گرفتن, اطاعت از قانون بعلت حفظ قدرت و توجه جامعه).
سطح سوم :در این مرحله رشد اخلاقی مبتنی بر اصول و پذیرفتن آزادانه قوانین
( حفظ اصول فردی رفتار در جهت اجتناب از خود محکوم سازی به دلیل لغزشها) .
جنس مونث
سطح اول رشد اخلاقی : اهمیت به خود ,حفظ منافع خود, خودخواه
سطح دوم رشد اخلاقی: آگاه شدن از مسئولیت و آنچه که باید انجام دهند, خشنودسازی دیگران, اولویت قایل شدن به نظر دیگران.
سطح سوم رشد اخلاقی : دست یافتن به چشم اندازی جهان شمول ,جامع نگر, فعال درتصمیم سازی ,تصمیماتی که منفعت کل را در نظر میگیرد و منفعت خود را نیز در می یابد.
با توجه به نگاه متفاوت اخلاقی در مردان و زنان
مردان : عدالت , حفظ اصول , حقوق و قوانین
زنان : توجه به انسان مهمتر از اصول انتزاعی, توجه, مراقبت, شبکه بین فردی .
در نوجوانی پیچیدگی استدلال اخلاقی افزایش می یابدکه به دلیل رشد تفکر انتزاعی است.
نوجوانان در گذر ازکودکی و ورود به بزرگسالی میتوانند قضاوت اخلاقی را کسب کنند ولی همیشه رفتار اخلاقی را بروز نمیدهند. تاخیر در رشد تفکر اخلاقی را در کودکان قشرکم درآمد و کودکان طلاق میبینیم.
آموزش جنسی و اهمیت آن
مشاوره و آموزش بلوغ باید الگویی چند وجهی که شامل ابعاد و زیست شناختی ، روان شناختی ، اخلاقی ،فرهنگیداشته باشد تا رویکردی منسجم و همراه با اطلاعات مناسب و کافی فراهم آید.
بر طبق تحقیق فروزان احمدی و همکاران در سال 1385که نیازهای آموزشی نوجوانان دختر را در شهر قزوین سنجیده بود اعلام کرد که دختران نوجوان بیشتر مایل هستند نیازهای آموزش جنسی خودرا از طریق مامای شاغل در مدرسه رفع کنند که توصیه شد ماماها باید از نظر نحوه مشاوره توانمند شوند.
انگیزه و رفتارجنسیغریزی است اما تحت تاثیر آموزش و عوامل محیطی قراردارد و جهت های خاصی می گیرد واز این رو تکامل غریزه جنسی را نباید به طبیعت سپرد و از پرورش صحیح آن غفلت نمود،بلکه در جهت دستیابی به اهداف مطلوب و جهت دادن فعالیت های جنسی نوجوانان بایدتلاش نمود .
اگر فعالیت های جنسی جهت دهی صحیح نداشته باشد مشکلاتی را هم برسلامت جسم و روان فرد به وجود خواهدآورد.
هر نوجوانی با آموختن نکاتی در باره آناتومی و فیزیولوژی تولید مثل نگرشی پیدا می کند و این نگرش بهرفتار جنسی او در سالهای باقی زندگی تاثیر می گذارد.
پس رها کردن نوجوان وعدم آموزش صحیح نوجوان رادر معرض آسیب قرار می دهد.
اولین قدم آموزش والدین است
پیلای وتیس 1993 – رودریگوئز اظهار کردند که آموزش جنسی و داشتن دوره های آموزشی تاثیرات دراز مدتی بر اعضای شرکت کننده داشته است و اولین قدم را برای جلوگیری ازانحرافات جنسی و بارداری ناخواسته درنوجوانان داشتن دوره های آموزش جنسی برای نوجوانان است و یسرووان 1994 اعلام کردند.
که برنامه های آموزشی جنسی باعث تاخیر درشروع آموزش جنسی می شود و پژوهشگران زیادی نشان دادندکه آموزش های جنسی هیچ افزایشی در رفتار جنسی و فعالیت جنسی ایجاد نمی کند.
اهداف آموزش جنسی به نوجوانان چیست ؟
جلوگیری از بارداری ناخواسته
کاهش بروز بیماریهای واگیر جنسی
کاهش میزان اطلاعات نادرست دراین زمینه
کمک به نوجوانان برای تصمیم گیری مناسب درباره رفتارجنسی
کمک به نوجوانان برای کسب هویت جنسی مطلوب ونقش زنانه و مردانه در جامعه
فراهم آوردن چارچوب اخلاقی برای ابراز احساسات جنسی
سالم سازی روابط جنسی
پیشگری از انحراف جنسی
محتوای برنامه های آموزشی جنسی
در آموزش جنسی اطلاعاتی درباره رشد بدن ، رفتارهای جنسی، برقراری ارتباط سالم را در برگیرد،محتوای آموزش جنسی باید متناسب باشد،ودر سطح تحمل مخاطبان باشد.
در کنار آموزش فیزیولوژی جنسی باید به مسائل روانشناختی جنسی نیز ارائه شود که می تواند شامل :
فرآیند تولید مثل:
آثار توارث
عملکرد بیوشیمیایی مربوط به جنس
تفاوت های آناتومی جنس ها
تغییرات روانشناختی گذر از کودکی به بزرگسالی و آثار این تغییرات بر رفتار
آموزش جنسی از دیدگاه اسلام :
1-آموزش ارزشهای بهنجار و نابهنجار در تمایل و رفتارجنسی ، 2-آسیب های بهداشتی ، جسمی ، روانی اجتماعی و معنوی ناشی از انحرافات جنسی,
3- شیوه های کنترل خود درمقابل انحرافات جنسی ,
4-احکام فقهی مربوط به حوزه روابط دختر و پسر
5-راهبردهای آماده سازی همه جانبه برای ازدواج در دورهنوجوانی و جوانی
6- پرهیز از آموزش برنامه های تحریک کننده .
از دیدگاه دین مبین اسلام هدف از آموزش جنسی ایجاد نگرش سالم و ایمن و بیان اطلاعات مناسب درباره موضوعات جنسی است و باید شامل آموزشهایی باشد که به بهداشت روانی و سازگاری اجتماعی بینجامد و پیشامدهای ناشی ازناسازگاری اجتماعی و ناهنجاری های اخلاقی را به کمترین حد برساند.